autor: Maciej Myrcha
Ewolucja broni cz.3
Premiera polskiej wersji sequela znakomitej strategii czasu rzeczywistego, Empire Earth 2, zbliża się wielkimi krokami, my zaś kontynuujemy nasz cykl poświęcony ewolucji broni w poszczególnych epokach występujących w tej grze. W dzisiejszej części przedstawiamy wpływ jaki na tej ewolucji odcisnęła epoka żelaza.
Premiera polskiej wersji sequela znakomitej strategii czasu rzeczywistego, Empire Earth 2, zbliża się wielkimi krokami, my zaś kontynuujemy nasz cykl poświęcony ewolucji broni w poszczególnych epokach występujących w tej grze. W dzisiejszej części przedstawiamy wpływ jaki na tej ewolucji odcisnęła epoka żelaza.
Część 1 – Epoka kamienia oraz epoka miedzi
Żelazo meteorytowe, ze znaczną zawartością niklu, znane było pierwotnemu człowiekowi, który posługiwał się nim już w epoce kamiennej. Kolebką żelaza jest państwo Sumerów w pł.-zach. części Mezopotamii, gdzie znaleziono nóż z żelaza zawierającego ponad 10 % niklu, a więc metal pochodzenia meteorytowego. Niewiele młodsze zabytki znalezione na tym terenie, pochodzące z około 3 tysięcy lat p.n.e., wykonane były bez domieszki niklu, co świadczy o wytopie z rud. Należy podkreślić, że żelazo po kamieniu i brązie było ostatnim surowcem, od którego archeolodzy nadali nazwę wielkiej epoce dziejów.
Hełmy epoki żelaza
Okres ten chronologicznie obejmuje mniej więcej czasy od połowy II tysiąclecia p.n.e., a ściślej kiedy to za pośrednictwem Hetytów i Babilończyków technologia obróbki i wytopu żelaza rozprzestrzeniła się na terenie całego Bliskiego Wschodu i Egiptu do czasów wczesnego średniowiecza na terenie Europy. Żelazo powoli wchodziło do użytku na różnych obszarach. Przez długi czas współistniało z brązem. Jednak najwcześniej, bo na przełomie IV/III tysiąclecia pojawiło się w Egipcie i Azji Zachodniej w postaci wyrobów z kutego na zimno żelaza, głównie pochodzenia meteorytowego. W Babilonii używano tego metalu już za czasów Hammurabiego, czyli od 1 płw. XVIII w. p.n.e. Jednak Hetyci są uważani za pierwszych metalurgów żelaza. Kiedy na Bliskim Wschodzie już dawno kwitła epoka żelaza w Europie jeszcze długo panowała epoka brązu. Na ziemiach polskich pierwsze narzędzia i broń wykonana z żelaza pojawiła się w okresie kultury łużyckiej, były to głównie wyroby z importu.
Sztylety epoki żelaza
Żelazo stopniowo zastępowało brąz jako surowiec do produkcji wielu przedmiotów, przede wszystkim narzędzi rolniczych, mieczy i ostrzy włóczni, chociaż z brązu jeszcze długo wytwarzano tarcze i pancerze. Żelazo miało pewne praktyczne zalety, których nie posiadał brąz. Po pierwsze było bez wątpienia łatwiej dostępne, a więc żelazne narzędzia i żelazna broń były znacznie mniej kosztowne niż ich odpowiedniki wykonane z brązu. Poza tym przedmioty żelazne dłużej zachowywały ostrość krawędzi, ponieważ prawidłowo przygotowane żelazo jest twardsze niż brąz. Rozpowszechnienie się obróbki żelaza przyśpieszyły też trudności w zdobywaniu cyny, niezbędnej (obok miedzi) do produkcji brązu. Międzynarodowe szlaki handlowe, którymi niegdyś sprowadzano do Grecji oraz na Bliski Wschód cynę z Anatolii i z innych, bardziej odległych krain, przestały na jakiś czas funkcjonować z powodu wydarzeń i politycznych wstrząsów, jakie nawiedziły wschodnią część Morza Śródziemnego około roku 1200 p.n.e. Rudę żelaza natomiast Grecy mogli wydobywać na swoich ziemiach.
Co prawda w odniesieniu do działań wojennych Epoka Żelaza nie była tak przełomowa jak Epoka Brązu, gdy kamienne i kościane narzędzia zastąpił metal, jednak można zanotować pewne zmiany w podejściu do walki. Przede wszystkim swoją ogromną rolę na polach bitwy straciły rydwany. Stało się to za sprawą oszczepników i ich broni, której grot wykuwano teraz z żelaza. Na poniższej ilustracji przedstawiono kilka rodzajów takich grotów, znalezionych na Półwyspie Iberyjskim.
Ich kształt był bardzo zróżnicowany, od bardzo długich, smukłych i ciężkich, po szerokie i krótkie. Drzewce takiej broni miało długość od dwóch do trzech metrów, a na drugim jej końcu znajdował się metalowy równoważnik. Ciężkie i długie oszczepy używane były głównie do walk jeden-na-jeden, podczas gdy lżejsze i krótsze ich odmiany służyły jako broń miotana. Miejsce rydwanów zaczynała zajmować kawaleria, na której opierała się przede wszystkim sztuka wojenna Medów, Persów i Macedończyków. Jednak w konfrontacji z grecką falangą (o niej w dalszej części) jazda nie miała praktycznie żadnych szans.
Innym przykładem broni miotanej, odkrytej również na Półwyspie Iberyjskim, jest pierwowzór rzymskiego pilum (rys. poniżej). Podobnie jak w przypadku oszczepu, tak i tutaj metalowy jest wyłącznie grot, osiągający długość od 30 do 90 cm. Drewniane drzewce było jednak dość krótkie co czyniło z tej broni doskonałe narzędzie zarówno do na bliskie jak i dalsze odległości.
W początkowym okresie Epoki Żelaza na europejskich polach bitew królowali hoplici (ciężka piechota) uzbrojeni w miecze i włócznie oraz chronieni tarczami zwanymi hoplon i metalowymi hełmami, napierśnikami i nagolennikami. Ich główna formacja bojowa, falanga, nie miała sobie równych aż do czasów legionów rzymskich, walczących w bardziej elastycznych szykach manipularnych.
Grecki hoplita
Nowo wynaleziony (czy też odkryty) surowiec coraz częściej zastępował brąz przy tworzeniu broni, jako bardziej wytrzymały i odporny na uszkodzenia. Dzięki temu miecze oraz inne części uzbrojenia ewoluowały z czasem przybierając rozmaite modele i formy. Z Epoki Żelaza pochodzi gladius - podstawa uzbrojenia zaczepnego każdego rzymskiego legionisty. Ten typ miecza używany w armii rzymskiej został zapożyczony od Celtiberów, z którymi Rzymianie zetknęli się w czasie drugiej wojny punickiej w trakcie walk w Hiszpanii. Podobnie jak inne elementy uzbrojenia używanego w armii rzymskiej, także ten miecz ulegał modyfikacjom. Gladius, znakomicie sprawdzający się w walce wręcz, był nieprzydatny w uzbrojeniu jazdy, dlatego też otrzymała ona inny rodzaj miecza zwany spatha, dłuższy o 15-20 cm. Ten właśnie typ miecza stał się w III wieku n.e. także podstawą uzbrojenia rzymskiej piechoty. Dość interesująco prezentują się także miecze Celtów.
Gladius i miecz celtycki
Miecze odkryte na Półwyspie Iberyjskim
Epoka żelaza to gwałtowny rozwój machin oblężniczych. Wtedy właśnie rozwinęła się katapulta, najpowszechniejsza nazwa machin miotających, których działanie oparte było na wyzyskiwaniu w rozmaity sposób sprężystości materiałów. Powstanie katapulty wiąże się ponoć z szerokim programem udoskonalenia uzbrojenia, jaki podjął Dionizjos Starszy, władca Syrakuz (Sycylia), w 399 roku p.n.e. przy udziale specjalistów z różnych państw greckich. Użył on katapulty przy obleganiu Motii oraz przeciw Kartagińczykom. Pierwsze katapulty wyrzucały wielkie strzały. Zasadniczym ich elementem konstrukcyjnym był potężny łuk. Pod koniec IV wieku p.n.e. pojawiły się katapulty wyrzucające wielkie pociski kamienne lub ceglane (o ciężarze 30-80 kilogramów i donośności do 200 metrów), przeznaczone do zwalczania dużych obiektów, jak okręty, wieże oblężnicze itp. Pierwsza wiadomość o tego rodzaju katapulcie dotyczy oblężenia Tyru przez Aleksandra Macedońskiego (332 rok p.n.e.).W morskich potyczkach używano niekiedy jako pocisku sieci wypełnionej kamieniami - okręt trafiony takim ładunkiem w żagiel zazwyczaj się przewracał.
Największe katapulty starożytności skonstruował podobno Archimedes podczas obrony Syrakuz obleganych przez Rzymian (212 rok p.n.e.). Według tradycji miały one wyrzucać pociski o ciężarze 250 kilogramów na odległość kilkuset metrów. Skonstruował on również "szpony", które zatapiały zbliżające się do portu statki. Mechanik - wynalazca aleksandryjski Ktesibios (III wiek p.n.e.) projektował katapulty oparte na działaniu strun metalowych lub sprężonego powietrza, ale pomysły te nigdy nie doczekały się realizacji.
Jedna z najbardziej skomplikowanych starożytnych katapult. Wynaleziona przez Rodyjczyków.
W tym miejscu należy wspomnieć jeszcze zaistnienie pierwszych, „żywych” czołgów, czyli słoni bojowych, które zasilały głównie armię Kartaginy.
Na tym kończymy bardzo pobieżny przegląd militariów epoki żelaza. Po upadku kultur Grecji i Rzymu nastąpił koniec Starożytności. Nastały tzw. Wieki Ciemne, czyli okres przejściowy między Starożytnością a Średniowieczem. Zarówno Wieki Ciemne jak i Średniowiecze przedstawimy w kolejnym odcinku cyklu.
Przy tworzeniu tego artykułu wspomagałem się poniższymi materiałami:
TIPOS DE ARMAS DE LA EDAD DEL HIERRO EN LA PENÍNSULA IBÉRICA
